Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqası tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyələşdirdiyi “İstehsalatda Bədəbəxt hadisə və peşə xəstəliklərindən icbari sığorta sistemi. Mövcud vəziyyətin monitorinqi” adlı layihənin icraı davam etdirir.

Layihə çərçivəsində əmək bazarında işçilərin ədalətli və əlverişli əmək şəraitinin təmin olunması, o cümlədən, onların bədbəxt hadisə və peşə xəstəliklərindən icbari sığortası ilə bağlı vəziyyətin öyrənilməsi və müvafiq hesabatın və tövsiyə sənədinin hazırlanmas nəzərdə tutulur.

Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqası 2016-cı ilin aprel-iyul ayları ərzində xüsusi metodologiya əsasında və müxtəlif monitorinq alətləri tətbiq etməklə istehsalatda bədbəxt hadisə və peşə xəstəliklərinin minimuma endirilməsi üçün həyata keçirilən tədbirlər, onların nəticələri, problemlər və onu doğuran səbəbləri öyrənmiş və monitorinqin nəticələrinə uyğun hesabat hazırlayıb. Hesabat Qanunvericiliyin təhlili, Qanunvericiliyin tətbiqi praktikası və Siyasətin formalaşmasına dair tövsiyələr hissələrindən ibarətdir.

Monitorinq nəticəsində müəyyən edilib ki, istehsalatda bədbəxt hadisə və peşə xəstəlikləri hallarından icbari sığortaya dair qanunvericiliyin tətbiqindən 6 ilə yaxın vaxt keçir və bu müddət ərzində əhəmiyyətli proqres var. İstehsalatda bədbəxt hadisə nəticəsində peşə-əmək qabiliyyətini qismən itirən şəxslər və ya bu hadisə nəticəsində həlak olanların ailələri qanunvericiliklə müəyyən edilib, birdəfəlik və ya aylıq kompensasiyaları alır və onların müaicə xərcləri sığorta şirkətləri tərəfindən qarşılanır.

Buna baxmayaraq, bu sahədə hələ də ciddi problemlər qalmaqdadır. Belə ki, formal əmək bazarı üzrə göstəricilərə nəzər saldıqda görünür ki, 2015-ci ildə sığorta olunanların sayı 1 067 600 nəfər təşkil edib. Halbuki, rəsmi statistikaya görə məşğul əhalinin sayı 4 milyon 556 nəfərdir.

Beləliklə, 2015-ci ildə faktiki məşğul olub icbari sığortaya cəlb olunmyanların sayı 3 488 400 nəfər təşkil edib. Bu şəxslər sığorta hadisəsi baş verdikdə əksəriyyət hallarda kompensasiya ala bilmirlər. Belə ki, sığorta olunmayan işçilərin sağlamlığına dəyən ziyanın əvəzini işəgötürən ödəməlidir. Əmək müqaviləsi olmadan işləyən və qeyri-formal əmək bazarının iştirakçısı olan işçilər təbii ki, hadisə baş verdikdə onu məhkəmə qaydasında sübut etməlidir. Bu isə praktiki baxımdan olduqca çətindir.

Formal əmək bazarı üzrə göstəricilər də o qədər yaxşı deyildir. Belə ki, əmək müqaviləsi üzrə işləyənlərin 28,6%-i istehsalatda bədbəxt hadisə və peşə xastəlikləri hallarından icbari sığorta olunmayıb. Baxmayaraq ki, İnzibati Xətalar Məcəlləsində işçilərini bədbəxt hadisə və ya peşə xəstəlikləri hallarından sığorta etməyən hüquqi şəxs 5000 manat cərimə olunur. Yoxlamalara qoyulan moratoriumdan sui-istifadə halları çoxalmaqdadır.

Əmək müqaviləsi ilə işləyənlərin sayını yuvarlaq olaraq 1,5 milyon qəbul etsək, onlardan 900 min nəfəridən çoxu dövlət sektirunda, 600 minə qədəri isə özəl sektordadır. Bu 600 min nəfərin əksəriyyəti ilə əmək müqaviləsi ikili mühasibatlıq əsasında bağlanıb, yəni faktiki əmək haqqı ilə əmək müqaviləsində göstərilən əmək haqqı arasında bəzən bir neçə dəfə fərq olur.
3 milyon məşğul insan isə əsasən ağağıdaklra aiddir:
• Mülki-hüquqi müqavilə ilə işlər və xidmətlər həyata keçirənlər;
• Qeyri-formal əmək bazıarı iştirakçıları;
• Pay torpaq mülkiyyətçisi və onun əmək qabiliyyətli ailə üzvləri.

Bununla belə, Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqasının əvvəlki illərdə həyata keçirdiyi təhlillərə əsasən qeyd etmək mümkündür ki, istehsalatda bədbəxt hadisə və peşə xəstəliklərindən icbari sığorta sisteminin tətbiqinin effektivliyi artmaqdadır. 2015-ci ilə ərzində istehsalatda bədbəxt hadisə və ya peşə xəstəlikləri halları üzrə sığorta ödənişləri 2 429 300 manat təşkil edib.

Rəsmi statistikaya görə 2015-ci ildə qeydə alınmış istehsalatda bədbəxt hadisələrin sayı 161 olub. Onlardan 111 nəfər müxtəlif dərəcəli xəsarət alııb, 50 nəfər isə bədbəxt hadisə nəticəsində vəfat edib. Peşə xəstəliklərr göstəricilər əvvəlki illərdə olduğu kimi 2015-ci il də də Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən açıqlanmayıb.

Monitorinqin nəticələrinə uyğun olaraq tövsiyələr hazırlanıb. Hesabat və tövsiyələr maraqlı tərəflərə təqdim ediləcək.