Bu sözləri fəlsəfə elmləri namizədi, Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Dövlət və Hüquq İnstitutunun böyük elmi işçisi Ravşan Nəzərov AzVision.az-a müsahibəsində deyib. O bildirib ki, bir çox türk dövlətləri tarixdə nəzərəçarpacaq iz buraxıblar. Türklər Mancuriyadan Qara dənizə qədər uzanan Birinci Türk Xaqanlığı (VI əsr-VII əsrin əvvəlləri); Şərqi Türk Xaqanlığı (VII əsr); Kaşqardan Sakit okeana qədər uzanan Qərbi Türk Xaqanlığı (VII ci əsr); Qara dənizdən Hindistanın şimal-şərqinə qədər uzanan İkinci Türk xaqanlığı (VII-VIII əsrlər); Türkeş xaqanlığı (VIII əsr); Uyğur xaqanlığı (VIII-IX əsrlər); Karluk dövləti (VIII-X əsrlər); Oğuz dövləti (VIII-XI əsrlər); Qəznəvilər dövləti (X-XII əsrlər) əsrlər); Qaraxanlılar dövləti (X-XIII əsrlər); Xarəzmşahlar dövləti (XI-XIII əsrlər); Teymurilər imperiyası (XIV əsr-XVI əsrin əvvəlləri); Şeybanilər dövləti (XV-XVI əsrlər), Xivə xanlığı (XVI-XVIII əsrlər); Kunqratlar dövləti (XVIII - XX əsrlər); Min sülalələrinin Kokand xanlığı (XVIII - XIX əsrlər); Manqit sülaləsinin Buxara Əmirliyi (XVIII - XX əsrlər) və bir çox başqa dövlətlər qurublar.

- Türklər dünyaya hansı şəxsiyyətləri bəxş ediblər?
- Bütövlükdə türklərdən danışsaq çox geniş olar. Yalnız bizim Orta Asiya regionu dünyaya xeyli görkəmli tarixi şəxsiyyətlər bəxş edib.
Dövlət adamları və siyasi xadimlər: Şeguy xaqan, Toyabgu xaqan, Çekin Çur Bilgə, Aşina Xuşelo Şad, Uşlik (Üç-eliq) xaqan, Böyük Suluk, Əli Xan, Şah Məlik, Bilgə Qul Qədir xan, Satuk Boğra xan, Sebuk Təkin, Bəhram Şah, Əlaəddin Təkəş, Əmir Temur, Zəhirəddin Məhəmməd Babur, Şirqaz Xan, Səid Məhəmməd Əlixan, Məhəmməd Rəhim Xan Feyruz, Səid Əbdüləhəd Xan və bir çox başqaları.

Sərkərdələr və komandirlər: Cəlaləddin Manquberdi, Yaqub bəy, Cura bəy, Baba bəy, Matmurad Divanbəyi, Şeyx Nazar Yasavulbaşı, General Sabir Rahimov, General Fayzulla Narxocayev, General Sabir Axundcanov, General Kabul Berdiyev və bir çox başqaları.

Alimlər və mütəfəkkirlər: Əbu Nəsr Farabi, Məhəmməd əl-Xarəzmi, Əhməd əl-Fərqani, Əbu Reyhan Büruni, Mirzə Uluqbəy, Əli Quşçu, İbrahim Muminov, Həbib Abdullayev, Yalkin Turakulov, Şavkat Ayupov və bir çox başqaları.

Din xadimləri: Əhməd Yəsəvi, Məhəmməd əl-Buxari, Yaqub əl-Çarxi, Məhəmməd ət-Termizi, Ziyauddin ibn İşan Babaxan və bir çox başqaları.

Ədiblər: Mahmud Kaşğari, Yusuf Balasaqunlu, Əhməd Yuqnəki, Cəmaləddin ət-Türki, Əlişir Nəvai, Babarəhim Məşrab, Mukimi, Furkat, Qafur Qulam, Aybək, Kamil Yaşen, Raim Fərhadi, Erkin Vahidov, Yavdət İlyasov, Maksud Şeyx və bir çoxları başqaları.

Rəssamlar və xəttatlar: Kamaləddin Behzad, Samiq Abdullayev, Rəhim Əhmədov, Ural Tansıkbayev, Mübarək Yoldaşov, Çingiz Ahmarov, Tursunəli Kuziyev, Azad Habibullin, Ruzı Çaryev və bir çox başqaları.

Tarixçilər: Nizaməddin Şami, Xandəmir, Dövlətşah Səmərqəndi, Mirzə Məhəmməd Heydər, Əbülqazi, Məhəmməd Yusif Münşi, Mirzə Şəms Buxari, Niyaz Məhəmməd Xokəndi, Molla Musa Sayrami, Xoca Səməndər Termezi, Məhəmməd Bəyani, Mirzə Səlimbəy, Molla İshaq və başqaları.

Pilot və kosmonavtlar: Vladimir Canibekov, Salidcan Şaripov, Toktar Aubakirov, Talqat Musabayev, Aydın Aimbetov.

Rejissorlar: Xudayberqen Devanov, Kamil Yarmatov, Əli Xamraev, Melis Abzalov, Şöhrət Abbasov, Ravil Batırov, Nəbi Qəniyev, Elyer İşmuhamedov, Timur Bekmambetov, Cahangir (Canik) Fayziyev, Yusuf Razıkov, Firuddin Səfərov və bir çox başqaları.

- XIII-XV əsrlərdəki monqol yürüşləri türk xalqlarının sosial-iqtisadi və mədəni həyatına necə təsiri göstərdi?
- Fikrimcə, XIII-XV əsrlərin hadisələrində türk xalqlarının nümayəndələri də fəal iştirak etdiyindən onları “monqol yürüşləri” adlandırmaq tam düzgün deyil. Üstəlik, monqol dövlətlərinin orduları əsasən türk döyüşçülərindən və sərkərdələrindən ibarət idi. Türk etnoslarının bir çox nümayəndələri dövlət aparatında təmsil olunurdular. Məsələn, 1225-1238-ci illərdə Çağatay Ulusunun ilk valisi Xarəzmli Mahmud Yalavaç, Buxaranın hakimi isə onun oğlu Məsud bəy Xarəzmi idi. Atasının istefasından sonra Məsud bəy bütün Mavərannəhrin valisi oldu və yarım əsr (1238-1289) bu vəzifədə qaldı. Məsud bəyin xidmətləri sırasında pul islahatının həyata keçirilməsi, ticarətin qurulması, vergi yığımının tənzimlənməsi, daxili vətəndaş çəkişmələrinin qarşısının alınması, mədəniyyət və maarifin inkişafı var. O, bir neçə mədrəsə açmışdı və onlardan ən böyüyü “Məsudiyyə”nin 1000-dən çox tələbəsi var idi.

Fərqanə vadisi və Yeddiçay türkləri Ulusun tərkibində daxili muxtariyyətə malik idilər. Monqol İmperiyasının dövlət quruluşunda türklər ümumiyyətlə çox mühüm yer tuturdular. Regent Doregene Xatunu (Uqedey xanın dul arvadı, əslən merkit türkü), dövlət kansleri Çinkayı (kereit türkü), Arqun ağanı (İran və Qafqaz valisi), Novruz xanı (general, Arqun ağanın oğlu), Qorkuz xanı və Abaqa Tubşini (Xorasan valiləri) və bir çox başqalarını xatırlamaq kifayətdir.

Aralıq dənizindən Hindistan və Çin sərhədlərinə qədər ərazini əhatə edən böyük türk dövləti yaradan Əmir Teymurun ordusunun əsasını təşkil edən döyüşçü və sərkərdələrdən ibarət kadrlar məhz Monqol ordusunda yetişmişdilər.

Orta Asiya türk xalqlarının dünya üzrə ən məşhur nümayəndələrindən biri də Əmir Teymurdur (Teymurləng, Tamerlan, Teymur ibn Tarağai, Teymur Barlas, Ağsaq Teymur, Teymur Gurgan, Teymur Sahibkiran, 1336-1405). Mavərannəhrdəki (müasir Özbəkistan ərazisi) və Moğolustandakı (müasir Şimali Qırğızıstan və cənub-şərqi Qazaxıstan ərazisi) Cığatay Ulusunun dağılması gənc türklərdən ibarət böyük bir pleyadanın (Tuğluk Teymur, Əmir Hüseyn, Məhəmməd bəy, Suyurqatmış oğlan və s.) yaranmasına səbəb oldu. Onların arasında Teymur görkəmli yer tuturdu. O, 34 yaşında (1370-ci ildə) ərazisi bir neçə onillik ərzində Aralıq dənizindən Hindistan və Çin sərhədlərinə qədər böyüyən, bir çox dövlətləri və xalqları birləşdirən Böyük Turanın əmiri oldu.

- Türk dünyasının tarix elmində hansı böyük hadisələr baş verib?
- 1991-ci ilə qədər dünyanın siyasi xəritəsində yalnız bir suveren türk dövləti var idi - Türkiyə. 1991-ci ildən indiyədək onların sayı 6-ya çatıb: Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan müstəqillik əldə ediblər. Bütün türk dövlətlərinin tarix elmi sürətlə inkişaf edir. Təkcə Özbəkistanda 30 illik müstəqillik dövründə yüzlərlə monoqrafiya, minlərlə məqalə çap olunub, onlarla dissertasiya müdafiə olunub. Özbəkistan alimlərinin ən mühüm elmi əsərləri arasında aşağıdakıları qeyd etmək yerinə düşərdi: “Özbəklər” (Moskva: Nauka, 2011), “Müasir çoxmillətli şəhərdə etno-mədəni proseslər” (Daşkənd, 2011), “Özbəkistanda şifahi tarix: nəzəriyyə və praktika” (Daşkənd, 2011), “Özbəkistan tarixi (XVI əsr - XIX əsrin əvvəlləri) (Daşkənd, 2012), “Qafqazda və Mərkəzi Asiyada sosial və mədəni islahatlar tarixi (XIXəsr - XX əsrin əvvəlləri) (Səmərqənd: ICAI, 2012), “Özbəkistanın hərb tarixindən” (Daşkənd, 2012), “Özbəkistanın qədim şəhərlərinin tarixinə dair oçerklər” (Daşkənd, 2013), “Xarəzm tarixində Özbəkistan dövlətçiliyi” (Daşkənd, 2013), “20-ci əsrdə Özbəkistan tarixi və tarixçiləri” (Daşkənd, 2014), “Mərkəzi Asiyanın intellektual inkişafı kontekstində tarix elmi” (Daşkənd, 2014), Mərkəzi Asiya müasir orta əsr tədqiqatlarının şərhində” (Daşkənd, 2014), “Özbəkistan cəmiyyətində təbəqələşmə tarixi proseslər kontekstində” (Daşkənd, 2014), “Özbəkistanın ən yeni tarixinə dair oçerklər” (Daşkənd, 2015) , "Özbəkistan tarixi (1917-1991)" 2 cilddə, Daşkənd, 2019), "Özbəkistanın ən yeni tarixi" (2020) və bir çox başqaları.

Müstəqillik illərində Özbəkistanda “Mərkəzi Asiyanın ən yaxın tarixi: nəzəriyyə və metodologiya problemləri” (2015), “Buxara – Böyük İpək Yolu üzərində yerləşən dünya turizm şəhər-mərkəzlərdən biri” (2016), “İctimai elmlər: dövlət, inkişaf yolları və problemlər” (2016), “Özbəkistan etnologiyasının aktual məsələləri” (2017), “Özbəkistan Respublikasının gələcək inkişafı üzrə fəaliyyət strategiyası və ölkənin mənəvi-mədəni sferasının təkmilləşdirilməsi” (2018), “Fərqanə vadisinin tarixi yeni tədqiqatlarda” (2019), “XVIII-XIX əsrlərin beynəlxalq münasibətlərində Mərkəzi Asiya” (2020), “Dünya sivilizasiyası sistemində Özbəkistan və Mərkəzi Asiya” (2020), “Multikultural məkanda dillər və ədəbiyyat” (2021) və s. irimiqyaslı beynəlxalq konfranslar keçirilib.

Müasir Özbəkistanın aparıcı tarixçiləri bunlardır: arxeoloqlar - Əhmədəli Əskərov, Rüstəm Süleymanov, Fərhad Maqsudov, Əbdülhəmid Anarbayev; mediyevistika mütəxəssisləri - Bəhram Abduxalimov, Mirsadıq İsaqov, Əzimxoca Ataxocayev, Qeybulla Babayarov; müasir dövr tarixi üzrə mütəxəssislər - Ravşan Abdullayev, Dilorom Alimova, Şöhrət Məhəmmədov, Şöhrət Erqaşev, Bahadır Pasilov, Bəxtiyar Babadcanov, Saidakbar Agzamxocayev; müasir tarix üzrə mütəxəssislər - Mirzahid Rəhimov, Erkin Nuriddinov, Əlişir Sabirov, Şavkat Rəhmətullayev; etnoloqlar - Zoya Arifxanova, Şerzod Abdullayev, Adham Aşirov, Gülçöhra Zununova, Saodat Davlatova, Barno Ubaydullaeva, Əsror Kayumov və bir çox başqaları.

Özbəkistanda tarix elminin və əlaqəli elmi fənlərin (arxeologiya, etnologiya, mədəniyyətşünaslıq, şərqşünaslıq, tarix və siyasi tədqiqatlar, tarixi və sosial tədqiqatlar, tarixi-hüquqi tədqiqatlar, tarixi dilçilik və s.) əsas mərkəzləri hazırda bunlardır: YUNESKO yanında Mərkəzi Asiyaşünaslıq Beynəlxalq İnstitutu (ICASI), Mərkəzi Asiya Beynəlxalq İnstitutu (ICCA), Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Milli Arxeologiya Mərkəzi, Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutu, İncəsənət İnstitutu, Özbəkistanın Müasir Tarix üzrə Koordinasiya-Metodiki Mərkəzi, Qaraqalpaq Elmi-Tədqiqat Humanitar Elmlər İnstitutu, Xarəzm Mamun Akademiyası, Özbəkistan Dövlət Tarix Muzeyi, Temurilər Tarixi Dövlət Muzeyi, Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Dil, Ədəbiyyat və Folklor İnstitutu, Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Dövlət və Hüquq İnstitutu, aparıcı ali məktəblərin Tarix fakültələri (Özbəkistan Milli Universiteti, Daşkənd Dövlət Universiteti, Şərqşünaslıq Universiteti, Nizami adına Daşkənd Dövlət Pedaqoji Universiteti, Səmərqənd Universiteti və s.) və s.

Özbəkistan alimləri Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Türkiyə, Rusiyanın türk bölgələrindən (Başqırdıstan, Tatarıstan, Altay və s.) olan həmkarları ilə fəal əməkdaşlıq edirlər. Almatı, Astana, Aşqabad, Bakı, Bişkek, Kazan, Marı, Oş, İstanbul, Taraz, Türküstan, Uralsk, Ufa, Çimkənd və bir çox başqa türk mədəniyyəti mərkəzlərində keçirilən tədbirlərdə dəfələrlə iştirak etmək mənə də qismət olub. Hazırda türk xalqlarının vahid tarixinin akademik, daha sonra populyar formatda yaradılması məsələsi fəal müzakirə olunur.

Seymur MƏMƏDOV
AzVision.az