Bu sözləri AzVision.az -a müsahibəsində Özbəkistanın Dövlətlərarası Əlaqələndirici Su Komissiyası (DƏSK) Elmi İnformasiya Mərkəzinin Regional İnformasiya və Analitik şöbəsinin rəhbəri Denis Anatolyeviç Sorokin deyib.

O bildirib ki, çox yaxın gələcəkdə “mavi qızıl” çatışmazlığı səbəbindən 50 ölkədən üç milyard insan silahlı toqquşmalara, regional müharibələrə səhnə olacaq münaqişə zonalarında yaşamağa məcbur qala bilər. Karbohidratların yenidən bölüşdürülməsi ilə bağlı hərbi münaqişələr “dadsız, rəngsiz və qoxusuz maye” uğrunda döyüşlərinin kölgəsində qalacağı istisna deyil. Bir çox Qərb ekspertləri təxminən bu qənaətdədirlər.

- Belə fikirləri tez-tez eşidirik, amma doğrudanmı, hər şey bu qədər qorxuludur?
- Son 50 ildə artıq 500-dən çox “su qarşıdurması” baş verib, 20 dəfə hərbi əməliyyatlara keçib. BMT-nin keçmiş baş katibi Pan Gi Mun rəsmən etiraf edib: “Yaxın gələcəkdə şirin su regional müharibələrin əsas səbəbi ola bilər”.
“Su-barıt” çəlləkləri də müəyyən olunub: Çad gölü, Brahmaputra, Qanq, Zambezi, Limpopo, Mekonq, Seneqal, İordaniya, Nil, Dəclə, Fərat, Arak, İrtış, Kür, Ob çayları... Xüsusi risk zonası - Asiyadır.

Keçmişdə Brahmaputranın suları dəfələrlə Hindistan ilə Səma İmperiyası arasında münaqişə mənbəyi olub. Hazırda Çində inkişaf etdirilən irimiqyaslı hidrotexniki layihələrin mümkün nəticələrini təsəvvür etmək çətindir. Həyatları əsasən Brahmaputra çayından asılı olan Hindistan və Banqladeşdə milyonlarla insan bundan əziyyət çəkəcək.

Hətta ABŞ və Kanada da su ehtiyatlarını necə bölüşdürmək barədə razılığa gələ bilmirlər. Böyük göllərin sularından istifadəyə nəzarət edən birgə komissiyanın olması da durumu xilas etmir. ABŞ-Meksika sərhədində də oxşar problemlər yaşanır.
Böyük Britaniyanın keçmiş müdafiə naziri Con Rid etiraf edib ki, su böhranı qlobal təhlükəsizlik üçün təhdidə çevrilir və Britaniya silahlı qüvvələri su ehtiyatlarının tükənməsi səbəbindən münaqişələri, o cümlədən silahlı toqquşmaları həll etməyə hazır olmalıdır.
Əlcəzair, Honq-Konq, Sinqapur, keçmiş Yuqoslaviyanın sahilyanı bölgələri artıq idxal olunan su ilə yaşayır. Bu gün dünya əhalisinin 40%-nin normal içməli suya çıxışı yoxdur. Hər gün minlərlə uşaq və böyük susuzluqdan və ya həyat keyfiyyətinə mənfi təsir edən rütubətdən ölür.
Bu gün biz əminliklə deyə bilərik ki, “su saatı” gəlib çatıb və onun problemləri ilə çox ciddi məşğul olmaq lazımdır. Dünya çoxdan resurslar uğrunda müharibələr dövrünə qədəm qoyub. Artıq aydındır ki, heç kim havayı bir damla da verməyəcək.

Su – tükənən resursdur! | Daşkənddən baxış

- Özbəkistanda su ehtiyatlarının qıtlığının səbəbləri nələrdir?
- Özbəkistan Respublikası su ehtiyatlarının mövcudluğu baxımından əlverişsizdir. Aral dənizi hövzəsinin hidroqrafik şəbəkəsi çay axınının qeyri-bərabər paylanması ilə xarakterizə olunur və su ehtiyatlarının yalnız 10%-i respublika ərazisində formalaşır. Bu, Mərkəzi Asiyanın qonşu ölkələrin ərazisindən gələn su həcmindən böyük asılılığına səbəb olur. Özbəkistanın su ehtiyatları əsasən həm Sırdərya çayı hövzəsində, həm də Amudərya çayı hövzəsində 60% ərimiş qar suyu hesabına formalaşır. Çay hövzələri yağış və buzlaqlar hesabına əlavə olaraq qidalanır. Sırdərya çayında buzlaqların payı 15%, yağış suyunun payı 25%-dir; Amudərya çayı hövzəsində isə müvafiq olaraq 25 və 15% təşkil edir.
Özbəkistanda mövcud su ehtiyacları hazırda 90% təmin olunur. Sululuğun yüksək olduğu illərdə respublikada 62-63 kub km.-ə qədər su istifadə olunur ki, bunun da 58-59 kub. km-i suvarma üçün verilir. Bu miqdarda su ehtiyatı hazırda təkcə xalq təsərrüfatının irriqasiya sahələrində deyil, həm də aqrar sektorda suya olan tələbatı ödəyir. Lakin suyun az olduğu illərdə mövcud ehtiyatları 54 kub km.-ə, kəskin quraqlıq illərində isə müvafiq olaraq 47-48 kub. km-ə qədər azalır, suvarma üçün verilən suyun həcmi də 42-44 km.-ə düşür. Kəskin quraq illər tez-tez təkrarlanır.

Özbəkistanda müşahidə olunan intensiv iqlim istiləşməsi şimal yarımkürəsində orta istiləşmə sürətindən 2 dəfədən yüksəkdir və hər on ildə 0,29°C təşkil edir. Gələcəkdə belə tendensiyaların davam etməsi iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərini yaşayan ölkə üçün ciddi nəticələrə səbəb ola bilər: mövcud su ehtiyatlarının artan çatışmazlığı və keyfiyyətinin pisləşməsi, buzlaqların deqradasiyası və dağlarda qar örtüyünün azalması da əhalinin yüksək keyfiyyətli içməli suya çıxış imkanlarının azalmasına, torpaqların deqradasiyası və səhralaşma proseslərinin artmasına, biomüxtəlifliyin itirilməsinə səbəb olur. Aqrar sektorda risklərin, suya olan tələbatın artması, bəzi bitki növlərinin, otlaqların məhsuldarlığının, ərzaq təminatının və nəticədə heyvandarlığın azalması nəticədə ərzaq təhlükəsizliyinə təhlükə törədir.


- Özbəkistanda bunun qarşısını almaq üçün hansı işlər görülür?
- Hazırda müşahidə olunan su qıtlığı gələcəkdə iqtisadiyyatın və əhalinin artması ilə daha çox hiss olunacaq. Mövcud şəraitdə su təchizatının və su ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyinin artırılması vəzifələri ilk növbədə suyun əsas istehlakçısı olan kənd təsərrüfatı üçün prioritetdir.
Suya geniş qənaət, çay axınlarının tam tənzimlənməsi, suvarma sistemlərinin istismarının və texniki təchizatının yaxşılaşdırılması, suya qənaət edən suvarma texnologiyalarının tətbiqi, becərmədə su çatışmazlığının nəticələrinin aradan qaldırılmasının mümkünlüyü və quraqlığa davamlı bitkilərlə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu tədbirlərin əhəmiyyətini azaltmadan, ilk növbədə su ehtiyatlarının artırılmasının qeyri-ənənəvi mənbələrinin tapılması, əkin sahələrinə verilən suyun məhsuldarlığının artırılmasının təşkilati-texnoloji üsullarının istehsalat praktikasına geniş tətbiqi zəruridir.

Suvarılan zonanın müxtəlif hissələrində uzun illər aparılmış tədqiqatların nəticələrinin, su təsərrüfatı və istismar müəssisələrinin materiallarının retrospektiv təhlili qeyri-ənənəvi su mənbələrindən istifadə etməklə mövcud su ehtiyatlarının artırılmasının mümkünlüyünü göstərir. “Qeyri-ənənəvi mənbələr” deyəndə kollektor-drenaj, duzlu qrunt suları və sənaye, kommunal müəssisələrin, heyvandarlıq komplekslərinin çirkab suları nəzərdə tutulur.

Ekspert hesablamalarına görə, ilin sululuğundan asılı olaraq respublikanın suvarılan ərazilərindən kollektor-drenaj axınının həcmi bolsulu illərdə 25,6-27,5 kub km, orta sulu illərdə 21,6-25,6 kub km, az sulu illərdə isə 19,9-21,6 kub km. təşkil edir. İstifadəyə yararlı şirin və şor su ehtiyatları 16,3 kub km. qiymətləndirilir. Sənaye, kənd təsərrüfatı və kommunal təsərrüfatların tullantı sularının həcmi ildə 2,4 kub km. təşkil edir.
Qeyd edək ki, dünyanın bir çox ölkələrində qeyri-ənənəvi su ehtiyatlarından sənayedə (ABŞ, Yaponiya, İsrail) və kənd təsərrüfatında (Cənub-Şərqi Asiya ölkələri, İsrail və s.) geniş və səmərəli istifadə olunur.

Samir Vəliyev
AzVision.az